SỰ KẾ THỪA VÀ ĐỔI MỚI QUAN NIỆM VỀ CON NGƯỜI

TRONG TIỂU THUYẾT HỒ BIỂU CHÁNH

 

Ths. Huỳnh Thị Lan Phương

 

(Bài đă đăng trên tạp chí Khoa học số 17b, 2011, Trường Đại học Cần Thơ,

 từ trang 16 đến trang 27)

 

1. ĐẶT VẤN ĐỀ

 

Văn học là nhân học. Từ xưa đến nay văn chương đều lấy con người làm đối tượng miêu tả, phản ánh. Trở lại, văn chương cũng phục vụ con người. Con người trong văn chương thể hiện ư thức về con người và cuộc đời của nhà văn. Đây là một yếu tố quan trọng làm cơ sở cho việc sáng tạo các h́nh tượng nghệ thuật trong tác phẩm. Trong văn học, con người bao giờ cũng là con người được quan niệm, v́ thế “nói đến quan niệm nghệ thuật là nói đến ư hướng của nhà văn hướng đến thế giới và con người ngay trong khi sáng tác văn học” [1] và “quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người thể hiện tầm nh́n của nhà văn và chiều sâu triết lư của tác phẩm”[2]. Quan niệm con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh thể hiện tầm quan sát, sự nhận thức về con người của nhà văn, tạo cho tác phẩm có được chiều sâu triết lí nhất định.

Quan niệm về con người trong văn chương có sự thay đổi qua các thời ḱ phát triển của lịch sử văn học, đồng thời cũng có nét riêng ở mỗi tác giả. Hiện đại hoá văn học bao hàm sự đổi mới trên mọi phương diện: cảm hứng, đề tài, nội dung tư tưởng, phương pháp sáng tác, quan niệm sáng tác và có cả quan niệm về con người. Quá tŕnh chuyển biến của lịch sử văn học Việt Nam từ thời ḱ trung đại sang thời ḱ hiện đại cũng là quá tŕnh biến đổi quan niệm con người trong văn chương. T́m hiểu quan niệm con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh sẽ nhận ra biểu hiện của sự thay đổi tư duy và quan niệm thẩm mĩ về con người ở thời ḱ đầu của quá tŕnh hiện đại hoá.

 

2. NỘI DUNG

 

2.1. Sự kế thừa quan niệm của nhà Nho về con người chức năng phận vị[3]

 

2.1.1 Hồ Biểu Chánh quan niệm mỗi cá nhân là một thành viên của cộng đồng, là nhân tố làm nên cái ta. Đồng thời giữa các cá nhân trong cộng đồng đều phải có mối liên hệ mật thiết, có trách nhiệm với nhau và có bổn phận nhất định. Con người cá nhân không thể tách khỏi gia đ́nh, xă hội, càng không thể lớn tiếng: “Ta là Một, là Riêng là Thứ Nhất.” Trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh, con người cá nhân chưa thể tồn tại độc lập như một hữu thể.

  Hồ Biểu Chánh khẳng định con người chức năng phận vị nhưng có sự thay đổi trong quan niệm về chức năng phận vị. Nhà Nho xưa nhấn mạnh chức năng phận vị đặt trong quan hệ với vua, với nước. Hồ Biểu Chánh lại chú ư chức năng phận vị trong quan hệ với gia đ́nh, xă hội. Hồ Biểu Chánh không đặt con người trước vấn đề to tát, lớn lao, mà đưa con người vào cuộc sống đời thường để xem xét. Con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh là con người sống cho bổn phận, luôn ư thức làm tṛn chức năng của một thành viên trong gia đ́nh, một cá nhân trong cộng đồng. Con người chức năng phận vị trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh không chỉ thuộc tầng lớp trí thức, mà có cả trong hàng ngũ người lao động. Anh Lê Văn Đó (Ngọn cỏ gió đùa) vốn là một nông dân, lúc nghèo đói, túng quẫn nhất vẫn biết sống cho người thân là chính, sống với ư thức bổn phận làm con, làm chú, quên cả bản thân, nên đánh liều, ăn trộm tră cháo heo. Đến lúc giàu có, hạnh phúc đối với Lê Văn Đó là được cứu giúp, cưu mang người nghèo khó. Như có một sợi dây ràng buộc cuộc đời anh vào sự sống của ngàn người nghèo. Anh ư thức rơ về mối quan hệ giữa ḿnh với cộng đồng và cũng xác định vị trí của ḿnh trong cộng đồng. Anh không chỉ sống cho riêng anh. V́ thế đă có sự giằng co, trăn trở rất nhiều trong anh trước khi ra thú tội, để một người khác không phải nhận án oan: ”Ra chịu tội th́ khỏi hổ với lương tâm, song hết thế cứu giúp cả ngàn người nghèo khổ nữa. C̣n như nín luôn th́ cả ngàn người được nhờ, song ḿnh đối với Phật Trời chắc cả đời phải ăn năn hổ thẹn.”(tr 248)

Tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đặc biệt phổ biến mô tip nhân vật độc thân. Loại nhân vật này thường có biểu hiện chán ghét hoặc cương quyết chối từ chuyện lập gia thất như cô Vân (Đoạn t́nh), cô Hai Tân (Tân Phong nữ sĩ), thầy giáo Tự Cường (Tại tôi). Cũng có trường hợp không rơ lí do v́ sao không lập gia đ́nh như Lê Văn Đó (Ngọn cỏ gió đùa), Ba Cam (Con nhà nghèo). Vấn đề muốn bàn ở đây là các nhân vật này đều ư thức rất cao về bổn phận, trách nhiệm với những người xung quanh, trong gia đ́nh và cả ngoài xă hội. Ở họ, dường như hạnh phúc t́m thấy từ việc làm tốt bổn phận. Họ có thể quên cả chính ḿnh để làm tṛn bổn phận. Lê Văn Đó từng vượt ngục để trở về làm tṛn bổn phận cha nuôi. Ba Cam bất chấp nguy hiểm để được thực hiện bổn phận làm anh phải rửa nhục cho em. Hành động và suy nghĩ của các nhân vật tôn thờ chủ nghĩa độc thân thể hiện quan niệm muốn thoát khỏi chức năng phận vị trong gia đ́nh: làm cha, làm mẹ, làm vợ, làm chồng… Nhưng lại tự gắn ḿnh vào một bổn phận khác, bổn phận với đời, thấy ḿnh cần phải đóng góp cho xă hội. Người mở trường dạy học, kẻ lập báo quán. Tất cả đều muốn làm việc có ích cho đời, đó là việc chấn hưng phong hoá xă hội. Nhân vật cô Vân (Đoạn t́nh) từ chối chức năng, phận vị của người vợ, người mẹ nhưng đâu thể quên bổn phận làm con đối với mẹ già. Không muốn lập gia thất, không muốn bị ràng buộc vào chuyện chồng con, thích tự do để được: ”thong thả mà học vẽ học đờn, tập làm thi chơi, khỏi lo phải làm mọi người ta nữa”(tr 51). Thế nhưng, lại tự nhận trách nhiệm lo cho sự bền vững và hạnh phúc của bao gia đ́nh khác. Cô dốc sức vào việc thành lập trường để dạy cho “con gái có tính t́nh cao thượng, cho biết tôn trọng gia đ́nh, cho biết đường phải mà đi, đường quấy mà tránh.”. Hoài băo lớn nhất của cô là được “hiến dâng cho xă hội phụ nữ”. Từ các biểu hiện trên cho thấy một quan niệm ít nhiều mang nét tương đồng với quan niệm con người tự do trong văn học thời Lư Trần, không thích bị ràng buộc vào những ham muốn tầm thường (ham tiền, ham công danh, ham hưởng thụ,..), cũng không muốn thực hiện trách nhiệm, bổn phận ở một giới hạn nhỏ hẹp của gia đ́nh mà thích khẳng định ư thức bổn phận giữa xă hội rộng lớn. Xét cho cùng, theo Hồ Biểu Chánh con người phải sống với chức năng phận vị. Qua nhiều t́nh huống, trong nhiều hoàn cảnh khác nhau, tác giả đă chứng minh con người không thể thoát ra khỏi chức năng phận vị.

  Hồ Biểu Chánh nh́n xă hội như một cộng đồng rộng lớn, bao gồm trong đó nhiều gia đ́nh. Mỗi gia đ́nh có một hoàn cảnh riêng. Các thành viên của từng gia đ́nh th́ khá đa dạng, thuộc nhiều loại người, có những công việc khác nhau, có nhiều tŕnh độ, tính cách khác nhau nhưng chung quy thuộc hai loại chính: người tốt – có đạo đức và người xấu - vô đạo đức. Do đó, chức năng phận vị của con người được cụ thể hoá thành chức năng của người vợ, người chồng, người cha, người mẹ, người con, người anh, người chị. Bổn phận đối với gia đ́nh được coi là quan trọng nhất.  Đó là bổn phận ǵn giữ đạo đức, bảo vệ sự bền chặt các mối quan hệ. Mỗi con người đều phải ư thức đúng về vị trí của ḿnh trong gia đ́nh, để làm tṛn bổn phận. Gia đ́nh bền vững tất xă hội sẽ tốt đẹp. Ngược lại, gia đ́nh sẽ đổ vỡ. Cho nên làm tốt chức năng đối với gia đ́nh cũng là làm tốt môt phần bổn phận đối với xă hội, là góp phần xây dựng xă hội tốt đẹp.

Khi đă là một thành tố không thể tách rời khỏi gia đ́nh, th́ dù con người có gặp trắc trở to lớn đến dường nào, có chán ngán, bất măn tột cùng cái gia đ́nh đang có của ḿnh đi chăng nữa cũng không thể nào từ bỏ được nó. Thuần (Đoạn t́nh), sau một thời gian bỏ nhà ra đi, muốn sống cho riêng ḿnh v́ bất măn gia đ́nh, v́ tuyệt vọng trước cuộc sống hiện tại, đă quay trở về với mái ấm gia đ́nh, cùng lời thú lỗi:”. . .tôi điên, nên tôi đi lạc đường xa gia đ́nh rồi tôi mới thấy chỗ quấy của tôi. Không thể dứt bỏ vợ con được, nên tôi phải trở về đây”(tr 200). Nhân vật cô Oanh (Bỏ chồng) đă ân hận, xấu hổ tột cùng, đến mức phải t́m nơi hẻo lánh để lẩn trốn người thân v́ không làm đúng chức năng của một người vợ, người mẹ, đă tự rời khỏi phận vị của một thành viên trong gia đ́nh. Hồ Biểu Chánh chỉ ra một thực tế: những ai không làm đúng chức năng phận vị sẽ nhận lấy kết quả thảm hại. Thị Lựu (Cha con nghĩa nặng) thất tiết với chồng, thiếu trách nhiệm với con bị té vỡ sọ mà chết; Hoàng Kiết (Một đời tài sắc), không nhớ đến bổn phận người cha, trách nhiệm người chồng, chạy theo những đua đ̣i vật chất, hưởng thụ cá nhân, sống cho riêng ḿnh th́ cuối cùng cũng đột tử mà chết; Hồng Như Hoa (Thầy thông ngôn) không giữ bổn phận vợ hiền nên phải nhận cái chết thê thảm v. v. . .

Viết cho độc giả Nam bộ, nói về con người Nam bộ, những con người chân chất, thiệt thà nơi ruộng đồng sông nước phương Nam, Hồ Biểu Chánh không quan niệm về con người “đứng trong trời đất”,“vẫy vùng trong bốn bể” cho phỉ sức anh hùng, hay ôm giấc mộng “trị quốc b́nh thiên hạ”. Con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh nh́n xă hội bằng cái nh́n thực tế và chủ trương hành động vừa sức, làm những việc mà ai cũng có thể làm được và đó phải là những việc hợp với đạo lư ở đời. Con người hành hiệp trượng nghĩa trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh có một vai tṛ đặc biệt. Có thể xem đó là một kiểu cụ thể hoá, một bước chuyển đổi con người chức năng phận vị của nhà Nho. Việc nghĩa được đề cao, ngợi ca, khuyến khích là những việc rất b́nh thường nhưng mang nhiều ư nghĩa, không phải ai cũng có thể làm được nếu thiếu một tấm ḷng.

Hồ Biểu Chánh quan niệm con người hành hiệp trượng nghĩa là con người khảng khái, không chịu cúi ḷn. Khi cần phải ra tay trừng trị kẻ gian ác, người sống v́ nghĩa không sợ ǵ cả. Đối với họ cái nghĩa đáng làm là trên hết. Nếu được làm việc nghĩa mà phải nhận lấy sự thiệt tḥi cho ḿnh, họ vẫn vui vẻ chấp nhận. Hạnh phúc được sống hết ḿnh cho cái nghĩa ở đời đă khiến họ dám làm tất cả. Đôi khi có liều nhưng thể hiện sự hiên ngang thách thức trước cái xấu, người xấu. Ba Cam (Con nhà nghèo) từng tuyên bố: ”Qua rửa nhục cho em mà qua ở tù, th́ qua vui ḷng lắm, không hại chi đâu mà sợ”(tr 154). Người  hành hiệp trượng nghĩa cũng là kiểu người dám làm dám chịu, không chấp nhận để người khác lănh thay trách nhiệm cho ḿnh. Lê Văn Đó (Ngọn cỏ gió đùa) đă mạnh dạn nhận ḿnh là tên tù bị truy nă có tên thật là Lê Văn Đó. Bởi v́ anh không muốn một người khác chịu tội oan ức, nhận h́nh phạt thay cho ḿnh. Dẫu biết rằng ra nhận tội là đến với trăm điều cay đắng khổ nhục, là bỏ lại sản nghiệp mà ḿnh đă dày công gây dựng bấy lâu nay. Xem như cuộc đời không c̣n ǵ. Qua đây cũng cho thấy sự thể hiện con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh có nhiều điểm kế thừa văn chương của nhà Nho thời trung đại. Hồ Biểu Chánh đă dựa vào tiêu chí con người nghĩa khí, hành động v́ nghĩa để xác lập mẫu h́nh lí tưởng về nhân vật chính diện, tiêu biểu cho cái thiện, cho loại nhân vật sống theo ư thức bổn phận và trách nhiệm với cộng đồng. Một cách thể hiện phổ biến trong Lục Vân Tiên hoặc các truyện Nôm b́nh dân trước đó.

Hồ Biểu Chánh xem bổn phận bồi đắp luân lư, trách nhiệm ǵn giữ phong hoá là của tất cả mọi người nhưng ông đặt niềm tin lớn nhất ở thành phần trí thức và người giàu có. Ông tin vào vốn tri thức của những người theo tân học. Ông hi vọng vào tiềm lực kinh tế của những người có tiền của. Trong cái nh́n của ông, con người có được ư thức về trách nhiệm, bổn phận đối với xă hội là điều cần thiết nhưng chưa đủ nếu thiếu tri thức mới. Xă hội hiện đại đặt ra nhiều nhu cầu mới. Phải có sự hỗ trợ, trang bị vât chất mới có thể thành công trong những việc lớn. Do đó, con người không thể không thực tế. Cô Hai Tân (Tân Phong nữ sĩ), Cô Vân (Đoạn t́nh) hay cô Thu Vân (Khóc thầm) muốn mở báo quán, lập trường, hay thực hiện việc khai hoá để chấn hưng phong hoá, kinh tế nước nhà đều phải đầu tư tiền của. Quan niệm về con người thực tế hay thực dụng có lẽ chỉ mới xuất hiện trong văn chương khi xă hội bước vào thời kỳ tư sản hoá, khi con người biết sống và hành động theo lợi nhuận.

 

2.1.2. Với Hồ Biểu Chánh sống theo đạo đức cũng là bổn phận và chức năng của con người. Đó là bổn phận với chính ḿnh và với phong hoá của xă hội. Con người chức năng phận vị c̣n được cụ thể hóa thành con người đạo đức. Nhân vật trong tác phẩm của Hồ Biểu Chánh sống theo đạo đức và sống v́ đạo đức. Họ có thể dẹp bỏ tất cả những ham muốn và quyền lợi cá nhân để thực hiện tốt những chuẩn mực về đạo đức. Nhân vật chính diện trong tác phẩm của Hồ Biểu Chánh đều là những nhân vật sống v́ chữ hiếu, chữ nghĩa, chữ tiết. Ngược lại, nhân vật phản diện, người xấu đều là những kẻ bất nhân phi nghĩa. Đây là điểm rất giống nhà Nho của ông. Bởi v́ theo Trần Nho Th́n: “đạo đức trở thành một tiêu chuẩn cơ bản để phân loại con người trong văn chương nhà Nho”[4]. Nhưng Hồ Biểu Chánh đă có điểm khác so với nhà Nho. Hồ Biểu Chánh đă đặt ống kính quan sát ở nhiều hướng, để nhận thấy tường tận, thấu đáo các vấn đề về con người. Quan niệm người phụ nữ là phải sống với chữ tiết. Ai thất tiết là người xấu, người hư hỏng nhưng nhà văn đă xem xét hoàn cảnh, t́nh huống “phạm tội” để “luận tội” và “xử phạt”. Đều là những phụ nữ đă thất tiết nhưng cô Tư Lựu (Con nhà nghèo) có cái kết cục khác hẳn Hồng Như Hoa (Thầy thông ngôn), Thị Lựu (Cha con nghĩa nặng). Cách giải quyết đó cho thấy môt quan niệm mang tính mềm dẻo, uyển chuyển, không bảo thủ, càng không áp đặt. Người cố t́nh vi phạm đạo đức được đánh giá khác với người bị buộc phải vi phạm, lại biết ăn năn hối lỗi. Nh́n chung, theo ông tiết hạnh đáng giá ngh́n vàng, người phụ nữ tốt phải là người tiết hạnh. Tuy nhiên, phải đặt vào từng hoàn cảnh thích hợp th́ tiết hạnh mới có ư nghĩa thật sự.

Trong đạo làm con, chữ hiếu đứng hàng đầu nhưng Hồ Biểu Chánh không quan niệm như Nho giáo. Với ông chữ hiếu phải có hai chiều. Cha mẹ có yêu thương và làm tṛn bổn phận với con cái th́ mới có thể nhận được t́nh yêu thương, ḷng hiếu thảo trọn vẹn từ con cái. Xưa nay văn chương thường đặc biệt nói đến quan hệ mẫu tử, ngợi ca t́nh mẫu tử, thông qua đó nói đến tấm ḷng của người mẹ, đạo hiếu của con người. Nhưng ít thấy trường hợp đi sâu vào t́nh phụ tử, thể hiện tấm ḷng thương con đến vô bờ, hi sinh tất cả v́ con của người cha, đặc biệt là cha nuôi. Tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đi vào khai thác mối quan hệ này là chủ yếu (Cha con nghĩa nặng, V́ nghĩa v́ t́nh, Ngọn cỏ gió đùa, Tại tôi, Con nhà nghèo). Chính nhờ cách thể hiện có phần đặc biệt này đă tạo được sự thú vị cho người đọc, giúp nhà văn bộc lộ rơ nét quan niệm về con người đạo đức.

Hồ Biểu Chánh quan niệm con người lư tưởng là con người làm tốt chức năng phận vị, sống theo những chuẩn mực đạo đức nhưng không thể thiếu vẻ đẹp tâm hồn. Quan niệm này đă kéo ông trở lại với nguyên tắc tư duy kiểu nhà Nho khi thể hiện con người. Tác giả rất quan tâm đến vấn đề tạo giá trị tinh thần cho nhân vật chính diện, nhân vật tiêu biểu cho loại người có đạo đức. Loại nhân vật đó thường mang vẻ đẹp ngoại h́nh vừa thanh khiết, tinh anh, vừa gần gũi. Tuy nhiên, có cái khác nhà Nho, ông không sử dụng yếu tố thiên nhiên để tô vẽ bức chân dung nhân vật chính diện, mà sử dụng các yếu tố cụ thể và rất đời thường, cái vốn có của con người để khắc hoạ h́nh dáng bên ngoài của nhân vật: “Nàng để đầu trần, tóc vuốt mà bới chớ không cần lược, nhưng mà mái tóc nàng xấp xải hai bàn tang, đầu tóc nàng xụ xộp đừng sau ót, làm cho chiều lả lơi pha lộn với vẻ hữu t́nh. Mặt nàng không dồi phấn mà trắng hồng hồng, môi nàng không thoa son mà ửng đỏ đỏ; hàm răng nàng khít khao mà lại trắng trong; chơn mày nàng cong ṿng mà lại nhỏ mức; ngón tay nàng dài mà nhọn như mũi viết, lại thêm phao hồng hồng; móng tay suông đuột nên đánh đờn xa coi dịu nhểu, bàn chơn nàng không đi giày, mà gót ửng đỏ, bàn no vun, nên hễ gió phất ống quần th́ ai cũng phải ngó”(Ngọn cỏ gió đùa, tr 71). Đi kèm với cái đẹp là tài nghệ. Đó là tài cầm, ḱ, thi, hoạ. Lư Ánh Nguyệt (Ngọn cỏ gió đùa) đánh đàn rất hay, Tuư Nga (Một đời tài sắc) làm thơ rất giỏi. Nếu không th́ cũng thuộc dạng người yêu thích văn thơ, cây cảnh, yêu vẻ đẹp của thiên nhiên, muốn sống hoà ḿnh với thiên nhiên và t́m thấy sự b́nh yên thanh thản ở thiên nhiên như cô Vân (Đoạn t́nh), cô Hai Tân (Tân Phong nữ sĩ), Tự Cường (Tại tôi), Hai Cường (Sống thác v́ t́nh), Thu Hà (Khóc thầm), v .v

Tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh xuất hiện khá phổ biến mô tip nhân vật coi trọng vẻ đẹp tâm hồn, có ư thức cao về việc nuôi dưỡng tâm hồn sao cho cao thượng; coi công danh, phú quư là cái tầm thường, là cái gieo khổ năo phiền toái cho con người. Nhân vật ông giáo Lạc (Đoá hoa tàn) đă khuyên Tuư Nga:” Cháu phải thành tâm vui với cảnh hoa thơm trăng tỏ, vui với thú thi tối cầm trưa, cháu tập được như vậy rồi, tự nhiên trí cháu tiêu diêu, ḷng cháu thơ thới, cháu làm thi văn mới thanh cao, tứ mới cao thượng”(tr 82). Tuy nhiên, cái nh́n nhiều chiều đă giúp Hồ Biểu Chánh trở nên thực tế. Với ông, tuỳ theo từng hoàn cảnh, đặt vào từng đối tượng khác nhau cần có sự thay đổi phù hợp. Người đă từng trải, kinh qua nhiều sóng gió cuộc đời, khi về già có được ư thức giữ cho tâm hồn cao thượng, sáng trong bằng cách sống từ bỏ công danh, phú quư, t́m sự an nhàn là hợp lẽ, rất đáng quư. Nhưng đối với lớp trẻ, cần phấn đấu vươn lên để cống hiến cho xă hội, cần làm việc và học hỏi để bắt kịp xu thế phát triển chung của thời đại, th́ không thể hoàn toàn theo quan niệm ấy, mà phải biết xem xét hợp hay không ở từng yếu tố cụ thể. Tác giả đă để cho Hải Đường (Đoá hoa tàn) phát biểu suy nghĩ của một người thuộc thế hệ trẻ: ”Đă biết phú quí thường là miếng mồi để câu ḿnh vào biển khổ, song có khi nó cũng là cái vật để cho loài người cạnh tranh mà tấn hoá. Nếu loài người ai cũng lo hưởng thú gió trăng, không thèm kể phú quí, th́ hại cho đường tấn hoá lắm”(tr 82). Hồ Biểu Chánh đă rất sáng suốt trong việc tiếp nhận tư tưởng của Lăo giáo, để đưa ra một quan niệm về con người lí tưởng phù hợp đời sống thực tế của xă hội đang hiện đại hoá.

 

2.1.3. Con người chức năng phận vị trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh được xây dựng theo mẫu h́nh con người chức năng phận vị của nhà Nho. Tuy nhiên, đă có biểu hiện cho thấy những chuyển biến trong quan niệm về con người chức năng phận vị. Con người như đang cựa quậy, muốn bứt phá tất cả, để thoát ra ngoài chức năng phận vị, mà vươn tới chân trời tự do, được sống cho riêng ḿnh, thoả măn khát vọng cá nhân. Nhưng tất cả đă bị kéo trở lại với chức năng phận vị, phải sống có trách nhiệm, phải làm tṛn bổn phận và ư thức về vị trí, vai tṛ của ḿnh trong mối quan hệ gia đ́nh, xă hội. Do đó, chấp nhận hi sinh tất cả những ǵ của cá nhân, chấp nhận đau khổ riêng ḿnh, có khi phải ôm lấy nỗi sầu năo cả một đời để lo vun đắp hạnh phúc cho gia đ́nh, cho những mối quan hệ cộng đồng thân thiết, bạn bè. Đôi nam nữ Thuần – Vân (Đoạn t́nh), một người đă có vợ con, một kẻ là bạn thân của vợ, cảm nhau v́ t́nh, mến nhau v́ tính cách, hợp nhau về quan điểm sống, sắp ngă vào nhau đă lập tức bật dậy như người say sực tỉnh. Cô Vân như hét lên để cảnh tỉnh cả chính ḿnh: “Anh điên rồi hay sao? Hai đứa nhỏ là máu thịt của anh. Chị Hoà là người anh hứa hẹn trăm năm. Anh không được phép khinh rẻ. Em không cho anh phạm điều bất nghĩa ấy. Em khuyên anh có can đảm th́ đoạn t́nh với em đi. Đạo nghĩa và phong hoá đều buộc anh phải làm như vậy.”(tr 157). Tác giả để cho Thuần không dễ dàng chấp nhận từ bỏ t́nh cảm với cô Vân. Anh cảm nhận sự mệt mỏi, chán chường khi chỉ sống cho bổn phận, khao khát được yêu, được sống với t́nh yêu theo đúng nghĩa. Anh ta vừa tha thiết cầu xin cô Vân, vừa bất b́nh cho những điều phi lí đang áp đặt lên ḿnh: ”Hôm nay chúng ta biết được t́nh của nhau rồi, thế th́ chúng ta phải nuôi lấy mối thâm t́nh ấy, dại ǵ phải trốn tránh mùi tri kỉ, tri âm, đặng mang măi nỗi sầu nỗi thảm”(tr 150,151). Tưởng như nhân vật muốn nổi loạn để tuyên chiến với những ǵ được cho là hợp với phong hoá bấy giờ, sống cho danh dự, sống v́ đạo đức. Thế mà cuối cùng Thuần cũng đă tuyên bố: ”v́ gia đ́nh, v́ danh dự nên tôi phải đoạn t́nh tri kỉ, song tôi sẽ ôm chặt mối t́nh ấy trong ḷng tôi cho tới giờ tôi thở hơi cuối cùng, tôi cũng ôm theo xuống cửu tuyền, không ai làm sao mà gỡ ra được”(tr 152). Con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh quả là có nhiều vật vă, đau khổ v́ đang trong t́nh trạng giằng co dữ dội: vừa muốn thoả măn hạnh phúc cá nhân, vừa muốn ǵn giữ lối sống theo phận vị, làm tṛn chức năng, hay nói cách khác là vẫn muốn sống cho cái ta mặc dù cái tôi đă trỗi dậy, cuốn hút mạnh mẽ, khó khăn lắm mới cưỡng lại được cái tôi. Có lúc, cái tôi cá nhân đă thôi thúc con người lên tiếng bất b́nh: ”v́ trọng luân lư mà phải thống khổ như vậy”. Sự bất măn, pha chút chán chường nhưng chưa đến mức tuyệt vọng đă làm cho con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh không thể từ bỏ trách nhiệm, luôn thấy ḿnh có bổn phận với mọi người xung quanh, với cuộc đời.

 

2.2.  Sự đổi mới trong quan niệm về con người cá nhân

 

2.2.1. Quan niệm về con người cá nhân đă được thể hiện trong văn học trung đại. Đến tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh, tiểu thuyết của giai đoạn giao thời trong lịch sử văn học Việt Nam, quan niệm về con người cá nhân tất yếu sẽ có những đổi thay, tạo nét riêng nhất định. Vào thời điểm Hồ Biểu Chánh viết tiểu thuyết, khẳng định con người cá nhân dám ư thức và sống cho bản ngă vẫn c̣n là vấn đề mới mẻ, chỉ mới bắt đầu phổ biến trong văn học. Đối với thể loại tiểu thuyết nó hăy c̣n là chuyện ít thấy. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh tuy chưa mạnh dạn sống cho bản ngă, chưa thể tồn tại độc lập nhưng đă ư thức rơ về bản ngă và đang muốn khẳng định ḿnh trước cuộc đời. Trước tiên là khẳng định năng lực, năng lực phát triển kinh tế nước nhà và năng lực chấn hưng phong hoá xă hội.

            V́ muốn duy tŕ sự sống cho người thân và cho cả chính ḿnh, anh nông dân nghèo Lê Văn Đó với bản tính hiền lành đă phải bao phen làm đạo tặc. Miếng ăn và sự sống bị trả giá bằng tù đày, đ̣n roi dă man. Sống trong xă hội như thế, con người trở nên rẻ rúng đến tội nghiệp. Dường như đă nhận ra chính sự thua sút về kinh tế dẫn con người đến chỗ thấp hèn, bị coi khinh, bị ức hiếp chèn ép một cách bất công, anh Đó đă quyết tâm làm giàu, gây dựng sự sống cho ḿnh và cho những người cùng cảnh ngộ bằng chính đôi bàn tay trắng và sự cần cù. Cuối cùng anh đă thành công, thành công lớn! Anh đă khẳng định được năng lực của những con người nghèo. Con người cá nhân như đă nhận thấy một thực tế trong cuôc sống: càng có tiềm lực kinh tế th́ càng có sức mạnh quyền thế. Thiên Hộ Chánh Tâm được quan trên kính nể, kẻ dưới bái trọng. C̣n Lê Văn Đó nghèo khổ luôn bị từ chối giúp đỡ, bị rẻ khinh. Do đó, con người cá nhân ư thức phát triển cuộc sống để  khẳng định ḿnh.

            Xă hội Việt Nam đầu thế kỷ XX có nhiều thay đổi lớn, phong hoá đang bị huỷ hoại dần trước sự tấn công của lối sống phương Tây. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh khẳng định ḿnh có đủ năng lực chấn chỉnh xă hội, bảo vệ phong hoá. Các hoạt động mở báo quán, xây trường hoc, dựng nhà bảo sanh, …của các nhân vật Tân Phong (Tân Phong nữ sĩ), cô Vân (Đoạn t́nh) để giúp đỡ, bảo vệ quyền lợi phụ nữ, tạo cho phụ nữ có được cuộc sống b́nh đẳng nhưng không bỏ quên thiên chức làm vợ, làm mẹ, đă chứng minh năng lực hoạt động xă hội của những cá nhân là phụ nữ. Đây là nét mới ở tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh. Trong văn chương trung đại, con người khẳng định năng lực thường là những bậc tu mi nam tử. Hiếm hoi có nữ sĩ Xuân Hương đă để con người cá nhân là phụ nữ tự khẳng định ḿnh. Người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương có thể đă rất tự tin ở chính ḿnh, mạnh dạn tuyên bố: ”Ví đây đổi phận làm trai được. Th́ sự anh hùng há bấy nhiêu” nhưng vẫn chưa chứng minh bằng việc làm cụ thể, để tạo sức thuyết phục. Hồ Xuân Hương khẳng định nhưng phải có điều kiện “đổi phận làm trai được”. Với dung lượng của tác phẩm thuộc thể loại tiểu thuyết, lại viết bằng văn xuôi, Hồ Biểu Chánh có đủ điều kiện thuận lợi để miêu tả cụ thể hành động nhân vật. Nhân vật của ông không chỉ nói để khẳng định mà c̣n làm để chứng minh. Những thành công trong hoạt động “giải phóng Phụ nữ” của cô Hai Tân (Tân Phong nữ sĩ) đă khiến cho bác sĩ Vĩnh Xuân, một người từng chê cô nên đă từ hôn không cưới cô, cũng phải thán phục:”Thiệt tôi không dè gái An Nam có người lập tâm như cô vậy”(tr 166). Việc làm cao cả của cô Vân, mở trường dạy học để đào tạo phụ nữ tân thời biết sống theo đạo đức truyền thống của người Việt, được xem như thắng lợi trong hoạt động chấn hưng phong hoá. Với năng lực và tri thức sẵn có, con người cá nhân khẳng định ḿnh có thể làm được nhiều việc cao cả và ích lợi cho xă hội. Mặc dù Hồ Biểu Chánh có phần lí tưởng hoá khi xây dựng loại nhân vật chính diện là phụ nữ nhưng qua đó đă cho thấy quan niệm tiến bộ của ông về người phụ nữ, nhất là phụ nữ theo tân học. Đôi khi, Hồ Biểu Chánh chú ư đề cao phụ nữ lại có phần hạ thấp vai tṛ của nam giới. Ông xây dựng không ít nhân vật nam thiếu bản lĩnh trong cuộc sống. Khi phải đối mặt với thử thách hoặc phải nếm mùi cay đắng của cuộc đời, các nhân vật nam tỏ ra yếu đuối, rất dễ rơi nước mắt, phải nhờ vào sự giúp đỡ của những người bạn là phụ nữ mới có thể t́m được sự thanh thản cho tâm hồn, gây dựng lại ư chí (Vĩnh Xuân – Tân Phong nữ sĩ; Hải Đường – Đoá hoa tàn; Thiện – Đoạn t́nh…).

 

2.2.2. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh ư thức rơ về nỗi đau và hạnh phúc đời thường. Là người ai cũng có nỗi khổ riêng. Người nghèo thường khổ, mà người giàu cũng khổ. Kẻ có học và người thất học đều cùng biết khổ. Có cái khổ do hoàn cảnh đưa đến nhưng cũng có khi do con người tự tạo ra cho ḿnh. Hạnh phúc không dễ dàng có được mà đau khổ cũng không nhanh chóng biến mất. Thế nhưng, không v́ cảm nhận vấn đề trên mà con người trở nên bi quan, tuyệt vọng. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh tin vào luật nhân quả, vào quan niệm thiện thắng ác.

            Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh nhận diện khá tường tận những nỗi khổ của đời thường. Sống với quan niệm đạo đức chịu nhiều ảnh hưởng của Nho giáo nhưng con người cá nhân đă nghĩ nhiều cho ḿnh. Dù c̣n hướng theo hôn nhân được xây dựng bằng nghĩa nhưng ái t́nh vẫn tạo cho con người sự say đắm, cuồng nhiệt không ít. V́ thế khi chưa được thoả măn con người cá nhân thấm thía nỗi đau v́ ái t́nh: ”…ái t́nh của bậc cao thượng th́ thương tưởng nhau, yêu mến nhau trong trí cũng đủ chẳng cần phải ở chung nhà tuy vậy mà người cao thượng cũng có máu thịt cũng có ruột gan như hạng b́nh dân, bởi vậy nhiều khi cũng biết đau đớn về sự thương mà không được gần về sự nhớ mà không được nói ra”(Đoạn t́nh, tr 174)

            Tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đặc biệt khai thác đề tài gia đ́nh, ông quan niệm gia đ́nh là một thành tố rất quan trọng hợp thành xă hội. Xă hội có tốt đẹp, bền vững là tuỳ thuộc vào gia đ́nh. Tuy nhiên, con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đă nhận ra gia đ́nh cũng là nơi h́nh thành bao khổ đau: ”tôi lập gia thất là tính kiếm hạnh phúc, té ra hạnh phúc không thấy mà tôi lại thấy cảnh địa ngục ở trong nhà”(Tân Phong nữ sĩ, tr174). Đấy là khi trong gia đ́nh vợ chồng không có sự hoà thuận, thiếu t́nh yêu chân thành, mà mất cả nghĩa tào khang. V́ không có được hạnh phúc gia đ́nh, con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh cũng bắt đầu cất tiếng than cho sự cô đơn, không người chia sẻ, thiếu bạn tri âm: ”Tôi cũng là một người như các người khác, tôi cũng cần phải nói chuyện chơi cho giải trí, tôi cũng cần phải tỏ việc vui, than việc tôi buồn. Tôi bực ḿnh là không biết nói chuyện với ai, không ai chung vui chia buồn với tôi hết”(Tân Phong nữ sĩ, tr 169).

            Nam bộ là vùng đất màu mỡ, thiên nhiên ưu đăi nhưng đói nghèo, túng quẫn vẫn từng diễn ra. Có biết bao gia đ́nh rơi vào cảnh khốn cùng, bế tắc v́ nghèo đói. Cái khổ do nghèo là nỗi ám ảnh lớn đối với bao người trong cuôc sống ở Nam bộ thời bấy giờ. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh cũng rất thấm thía về nỗi khổ của sự nghèo đói, về nỗi đau của cảnh sống bị áp bức, chèn ép bởi  kẻ có quyền lực, giàu có.

            Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đặc biệt hiểu thấu nỗi khổ do chính ḿnh tạo ra. Tham vọng về quyền lực và tiền của cũng đem đến nỗi khổ lớn cho con người. Nhà văn đă để cho nhân vật tự vấn lương tâm. Suy ngẫm lại các việc đă làm, con người mới thật sự day dứt với nỗi đau: ”Tôi nghĩ lại thiệt tôi háo danh bậy lắm. Chớ chi hồi trước tôi nghe lời bà nó th́ đâu có cực ḷng cực trí như vầy”(Đoá hoa tàn, tr 57). Sống trong xă hội đương thời, con người cảm nhận như luôn bị bủa vây bởi cái khổ. Ai cũng có thể khổ đau, người khổ về vật chất, kẻ đau về tinh thần. Phụ nữ là đối tượng phải chịu đựng nhiều nhất. Họ thốt lên những lời than văn thật chua xót: ”Đời thiệt là khổ, mà nhất là đời của một con gái”(Đoá hoa tàn, tr 30). Người phụ nữ trong cái nh́n của Hồ Biểu Chánh chịu rất nhiều bất công, họ không chỉ phải vật lộn với cuộc mưu sinh, mà c̣n “bị cái chế độ gia pháp bó buộc”; c̣n là nạn nhân của những dục vọng thấp hèn.

            Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh cũng đi t́m cách lí giải cho nỗi đau đời thường. Trách phiền ông Trời, đổ lỗi cho các đấng siêu nhiên, đó là cách giải thích khá phổ biến trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh. Con người c̣n tin vào mệnh trời. Do đó cũng dễ dàng chấp nhận số phận nghiệt ngă, an bài với những ǵ đang phải chịu đựng. Cũng có khi con người thấy bất b́nh trước xă hội bất công, lí giải cuộc đời trên cơ sở có phần thực tế hơn, nỗi khổ sinh ra từ sự suy thoái đạo đức của người đời: “tại ḷng người nham hiểm, độc ác, nên mới có việc uất ức” (Ngọn cỏ gió đúa, tr 225).

            Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh ư thức cuộc đời nhiều đau khổ nhưng không ít hạnh phúc: “mùi đời có ngọt bùi mà cũng có cay đắng, thú đời có sung sướng mà cũng có cực khổ”(Tại tôi, tr 159). Chính v́ vậy, dầu biết ái t́nh là đau khổ người ta vẫn cứ yêu; gia đ́nh có thể là gánh nặng khó cất, người ta vẫn muốn tạo dựng nó: ”Tuy khổ, song tôi có ăn năn chút nào đâu. Về gia thất th́ chí của tôi vẫn c̣n hăng hái luôn luôn, mà vợ tôi cũng không buồn, không ngả ḷng. Vợ chồng tôi mà thương yêu nhau hoài,  th́ khổ ǵ cũng không sợ”( Tại tôi, tr 99). Phải chăng con người cá nhân đang cần được thoả măn khát vọng t́nh yêu, sẵn sàng đánh đổi bằng bao nhọc nhằn, gian truân để được nó.

             Hạnh phúc được quan niệm trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh có cái ǵ đó rất đơn giản nhưng lại hết sức cao đẹp. Khi đă được trải nghiệm trong cuộc sống phức tạp, nếm đủ đắng cay, ngọt bùi của cuộc đời, con người như nhận ra được chân giá trị của sự sống, suy nghĩ thực tế hơn, cao cả hơn về hạnh phúc: ”hạnh phúc mà có, là nhờ ḿnh không hổ với bụng ḿnh, không thẹn với thiên hạ, nhờ gia đ́nh hoà thuận, nhờ tánh khí cao thượng, chớ không phải tại của nhiều chức lớn mà được hạnh phúc đâu” (Đoá hoa tàn, tr 65). Hồ Biểu Chánh là một nhà văn có cái nh́n tinh tế về cuộc đời. Phải từng trải nhiều ông mới có thể để cho nhân vật của ḿnh suy ngẫm mà đúc kết được bài học kinh nghiệm sống rất sâu sắc: ”Mùi đời phải nếm cho đủ rồi mới tỉnh trí an ḷng được”(Đoá hoa tàn, tr 58). Có qua đau khổ, có gặp mất mát con người mới có thể b́nh tâm nhận ra đâu là hạnh phúc thật sự, hạnh phúc bền vững.

            Con người cá nhân trong văn chương nhà Nho cũng nói nhiều về nỗi đau, sự phiền năo nhưng đó là nỗi đau đời, sự phiền năo cho nhân thế. Cái đau riêng có nguồn cội từ cái đau chung. Mọi thứ đều v́ cộng đồng, cho cái ta. Hiếm thấy trường hợp nói về nỗi đau cho riêng ḿnh hay phân tích mổ xẻ cái buồn v́ chưa được thỏa măn nhu cầu cá nhân. Những biểu hiện kể trên trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đă góp thêm tiếng nói để khẳng định cái tôi bản ngă đang phổ biến và bắt đầu được chấp nhận.

           

2.2.3. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đang hướng đến một phương cách rèn luyện mới. Không ít nhân vật chính diện trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh cho rằng “Đời trái ngược” nên chọn lối sống: ”lánh xa rồi để chí làm bạn với nước non, vui say với trăng gió mà chơi cho sạch thân, cho khoẻ trí”(Tại tôi, tr 161). Thế nhưng, chúng ta không thể kết luận con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh là con người yếm thế, lánh đời. Bởi v́, bên cạnh đó c̣n có một kiểu con người cá nhân khác, đối lập hẳn, hăm hở vào đời, trong tư thế đối mặt với thử thách của cuộc đời để được trưởng thành thật sự, để có thể thành công và phát triển vững chắc. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh có chủ trương sống tự rèn luyện, thích lăn lộn với thực tế. Thật không ngẫu nhiên chút nào khi tác giả để cho nhân vật của ḿnh thực hiện những chuyến phiêu lưu. Người lớn phiêu lưu mà trẻ em cũng phiêu lưu (Cay đắng mùi đời, V́ nghĩa v́ t́nh, Ai làm được, Chúa tàu Kim Qui). Sau những chuyến phiêu lưu, con người có thể đạt được những kết quả tốt đẹp. Khi được sống trong hoàn cảnh mới, tầm nh́n mở rộng, con người thật sự mong muốn thay đổi sự hiểu biết bằng việc đi t́m những môi trường, điều kiện sống mới hơn, rộng lớn hơn. Không c̣n chấp nhận hạn chế tầm nh́n hay không gian hoạt động ở phía sau luỹ tre làng như nhà Nho thời phong kiến trước đó nữa. Con người đă dám sống cho những khát vọng lớn lao, tích cực vươn lên, hăm hở khám phá để đạt được điều mới mẻ. Đúng là tính cách của con người hiện đại!

 

2.2.4. Tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh cũng khá phổ biến loại nhân vật hám danh, hám tiền. V́ tiền, v́ danh lợi mà không từ bất cứ một thủ đoạn nào để đạt được. Là một nhà văn có tấm ḷng nhân hậu bao la, lại nh́n đời bằng lăng kính màu hồng, Hồ Biểu Chánh luôn nhận thấy con người và cuộc sống có những mặt trái đáng sợ nhưng không v́ thế mà lánh xa hoặc cương quyết vứt bỏ tất cả cái xấu một cách không suy xét. Với ông, chấn chỉnh, sửa đổi cái xấu là công việc đáng được quan tâm. Ông nhận thấy bên trong những con người xấu vẫn c̣n có một lương tâm trong sáng, luôn phán xét mọi hành vi của họ, có khi c̣n kịp thời ngăn chặn để họ không lún vào hố sâu tội lỗi. Con người cá nhân trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh tuy có những đam mê về tiền tài vật chất, làm việc bất nghĩa nhưng vẫn c̣n có thể biết mang mặc cảm tội lỗi. Nhân vật thầy thông Phong (Thầy thông ngôn) về cuối tác phẩm đă ăn năn rất nhiều về những lầm lỗi của ḿnh, khao khát được sửa sai, đă làm rơ vấn đề nói trên.

 

3. KẾT LUẬN

 

Tóm lại, quan niệm về con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh thể hiện rơ những biến đổi nghệ thuật trong việc miêu tả con người và cuộc sống ở giai đoạn văn học giao thời. Chịu ảnh hưởng của cả hai nền Hán học và tân học, Hồ Biểu Chánh tỏ ra chưa hoàn toàn phủ nhận quan niệm của nhà Nho. Ông vẫn nh́n con người và cuộc đời bằng cái nh́n của nhà Nho. Nhưng Hồ Biểu Chánh là nhà văn không bảo thủ mà rất sáng suốt khi đi theo con đường của nhà Nho. Tiếp thu tinh hoa văn hoá phương Tây, Hồ Biểu Chánh có được cái nh́n mới mẻ, phóng khoáng về con người. Với cái nh́n đa chiều và tinh tế, Hồ Biểu Chánh quan niệm con người trong giai đoạn hiện thời  không thể hoàn toàn là con người chức năng phận vị. Hoàn cảnh mới, những đổi thay của xă hội đă dẫn đến sự khẳng định con người cá nhân sống theo bản ngă. Tuy nhiên, Hồ Biểu Chánh vẫn thấy rằng con người biết sống theo bản ngă trong chừng mực nhất định, nếu không quên chức năng phận vị là con người lư tưởng nhất. Hạnh phúc sẽ đến với ai biết dung hoà cái ta và cái tôi. Chính quan niệm trên đă tạo cho tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh có những nét riêng và có sức sống lâu bền trong ḷng độc giả.

Trong thời ḱ hiện đại hóa văn học, đổi mới bao giờ cũng khởi phát từ cái nền của truyền thống. Yếu tố hiện đại và truyền thống luôn đan cài, kết nối vào nhau để làm nên giá trị phù hợp nhất với thời đại. Quan niệm về con người trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh đă thể hiện rơ đặc điểm nói trên. Dù theo quan niệm của nhà nho Hồ Biểu Chánh vẫn có những đổi thay nhất định. Và khi có được cái nh́n mới mẻ, Hồ Biểu Chánh lại là người tỏ ra rất t́nh nghĩa với cái truyền thống. Đây cũng là nét đặc trưng dễ nhận ra trong văn học đầu thế kỉ XX.

 

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

 

Phan Cự Đệ- Trần Đ́nh Hượu- Nguyễn Trác- Nguyễn Hoàng Khung- Lê Chí Dũng – Hà Văn Đức (1998), Văn học Việt Nam (1900 – 1945), NXB Giáo dục.

Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương – Lí luận văn học vấn đề và suy nghĩ (1999)- NXB Giáo dục.

Huỳnh Thị Lan Phương (2006), Cái nh́n của Hồ Biểu Chánh về người nông dân Nam bộ (in trong B́nh luận văn học, niên giám 2006), NXB Văn hóa Sài G̣n.

Trang Quan Sen- Phan Tấn Tài, Nguyễn Văn Nở (2006), Hồ Biểu Chánh- Người mở đường cho tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, NXB Văn nghệ.

Nguyễn Hữu Sơn, Trần Đ́nh Sử, Huyền Giang, Trần Ngọc Vương, Trần Nho Th́n, Đoàn Thị Thu Vân - Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam (1998)– NXB Giáo dục.


[1] Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương – Lí luận văn học vấn đề và suy nghĩ (1999)- NXB Giáo dục, tr 211.

 

[2] Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương – Sđd,  tr 210.

[3] Con người chức năng phận vị (chữ dùng của Nguyễn Hữu Sơn trong sách “Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam”, Nxb Giáo dục, 1998, tr 26) ư nói: con người sống theo bổn phận, trách nhiệm; làm tṛn bổn phận trách nhiệm đúng với vị trí của ḿnh trong gia đ́nh cũng như ngoài xă hội.

[4] Nguyễn Hữu Sơn, Trần Đ́nh Sử, Huyền Giang, Trần Ngọc Vương, Trần Nho Th́n, Đoàn Thị Thu Vân - Về con người cá nhân trong văn học cổ Việt Nam (1998)– NXB Giáo dục, tr 104.