(Lê trường
Xuân trích dẫn)
Nhà
văn hiện đại - ( xuất bản lần đầu
1942 ) NXB Thăng Long, tái bản SG 1960.
Tiểu thuyết của
họ Hoàng ( Hoàng Ngọc Phách, quyển Tố tâm ) chuyên về
tả t́nh và giọng văn nhiều chỗ uỷ mị,
cầu kỳ, không tự nhiên, c̣n tiểu thuyết của
họ Hồ ( Hồ biểu Chánh ) chuyên về tả việc
và lời văn mạnh mẽ, giản dị, nhiều chỗ
như lời nói thường.
Thật
thế, tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh là những
tiểu thuyết đầy động tác, việc nọ
việc kia dồn dập, gây cho người đọc những
cảm tưởng kỳ thú. Màn „vợ chồng Sửu cải
nhau“ (Cha con nghĩa nặng ) là một màn tuyệt khéo, tả
cảnh các con của Sửu trước cái chết của
vợ Sửu, cần phải có cây bút tài t́nh và có con mắt
tinh vi.
Những mảnh
vụn văn học - NXB Chân Lưu, SG 1974.
Trong văn học
sử hiện đại, chúng tôi tiếc cho hai người:
Trần Trọng Kim ( 1883-1953) và Hồ Biểu Chánh
(1885-1958), một học giả và một tiểu thuyết
gia đều là đồng bối .Rời địa hạt
văn học để lạc bước vào chánh trị,
cả hai đều rước lấy thất bại ít
nhiều chua cay.
Khi hay tin ông Hồ
Biểu Chánh ra làm đổng lư cho thủ tướng Nguyễn
Văn Thinh chúng rôi không nghĩ rằng ông toan tính trục lợi,
chuyển ngân làm giàu. Năm 1943, lúc c̣n làm hai tờ Nam Kỳ
tuần báo và Đại việt tân báo, có dịp qua nhà của
Hồ Biểu Chánh bên Vĩnh Hội, nhà góc đường
Nguyễn Khoái, Tôn Thất Thuyết lúc bấy giờ là
nơi đổ rác của địa phương, thật
hẻo lánh. Căn nhà nhỏ vách ván, không điện, không
nước. . . .phía trước hẹp, kê một cái bàn
nơi ông làm việc, tiếp khách, không trang hoàng chi hết.
Một con người
đă quen một nếp sống b́nh dị như vậy, lại
v́ lợi lộc mà ra làm đổng lư văn pḥng cho thủ
tướng Nguyễn Văn Thinh hay sao?
Và hai tờ báo ông
làm, tuy là báo trợ cấp, nhưng cả hai đều
không có nhũng câu lố bịch như Nam Phong tạp chí.
Bí
quyết về kỹ thuật tiểu thuyết của HBC
(tác giả từng bật mí với Bằng Giang): Dẫn
câu chuyện từ nông thôn ra thành thị, hoặc ngược
lại . Người nông thôn muốn biết việc thành
thị c̣n người thị dân hiếu kỳ muốn biết
qua h́nh ảnh đời sống nông thôn .
Tiểu thuyết
Việt Nam hiện đại - Tập I NXB Đại Học
và Trung Học và TH CN, 1978 .
Tiểu thuyết của
Hồ Biểu Chánh bao quát nhiều vùng thành thành thị và
nông thôn rộng lớn của Nam Bộ, nhiều kiểu
người thuộc các giai cấp khác nhau vào những
năm sau đại chiến I .
Ưu điểm nổi
bật nhất: Trực tiếp tố cáo những thủ
đoạn lột tô tức của đia chủ, vạch
được sự tha hóa của đồng tiền
trong xă hội thực dân phong kiến, đối lập bọn
giàu sang quyền thế tàn bạo.
Đề
cao những người nghèo tiền bạc nhưng giàu
ḷng nhân nghĩa, tinh thần phản kháng của những
người lao động, khuynh hướng hiện thực
của HBC gắng liền với khuynh hướng cải
lương và khuynh hướng đạo lư.
Từ Điển
Văn Học -Tập I, NXB Khoa Học Xă Hội, 1983.
Ông bước vào
văn đàn giữ lúc truyện ngắn, truyện dài bằng
tiếng Việt hết sức vắng vẻ, và bằng
năng khiếu sáng tác nhanh nhạy, sự mẫn cảm với
việc phơi bày bộ mặt phức tạp của cái
xă hội mà ḿnh đang sống, ông sớm giành địa vị
đáng kể trong số những cây bút tiểu thuyết
ít ỏi ở miền Nam thuở bấy giờ.
Mạnh dạn sử
dụng tất cả những hiện tượng xă hội
vượt quá khuôn khổ đạo lư thông thường
làm chất liệu chính cho tiểu thuyết, đó là bước
biến đổi của thể truyện, dưới
ng̣i bút của ông.
Hồ
Biểu Chánh đă vạch khá đúng tính cách bọn giàu
sang, thống trị, không chỉ ở chỗ chúng vô luân,
dâm ác, thất đức, chạy theo tiền bạc danh lợi,
mà chúng c̣n giở nhiều thủ đoạn bốc lột
tàn ác để làm giàu như cho vay cắt cổ, cướp
ruộng. Ông cũng c̣n phần nào nh́n đúng diện mạo
của lớp người nghèo, không chỉ ở tính t́nh
thật thà chất phác, là nạn nhân của sự đè
ép, áp bức, mà quan trọng c̣n ở chỗ, họ c̣n là những
con người có tấm ḷng nhân ái, cao thượng, biết
giữ vững phẩm chất, đặc biệt, đôi
khi cũng biết phản kháng, cho dù tự phát và liều lĩnh,
để chống lại hành vi tàn ác của bọn giàu.
Ông góp phần chuẩn bị cho sự h́nh thành chủ nghĩa
hiện thực phê phán những năm sau đó, và ít nhiều
cũng góp cho văn học dân tộc sắc thái riêng biệt
của một ng̣i bút Nam bộ sung sức thời cận
đại.
Sài G̣n-Gia Định
qua thơ văn xưa - NXB TP Hồ Chí Minh, 1987.
Trong phần tiểu
sử : Ông đă để lại một văn nghiệp
đồ sộ và đa dạng với 64 tiểu thuyết,
đoản thiên, 3 tập truyện ngắn, khoảng 200
bài thơ hậu hết là Đường luật thất ngôn
bát cú, 12 tuồng hát và nhiều tác phảm thuộc loại
khảo cứu .
Là một trong số
những tiểu thuyết gia tiên phong của Nam Kỳ, là
cây bút văn xuôi sung sức bậc nhất và cách tân nhất
ở giai đoạn 1913-1930 , ông đă có công đưa tiểu
thuyết mới từ t́nh trạng phôi thai tiến lên giai
đoạn thành lập và thịnh hành. Tác phẩm của
ông là bức tranh trung thực về xă hội Nam Kỳ thời
Pháp thuộc.
Trích
từ quyển Ông Cử (đề tựa :
Phố chợ Phú Nhuận , Bảng rao hát cải
lương ), từ quyể n Từ hôn ( dề tựa
Trong đêm chợ ) .
Văn học Nam
Bộ từ đầu dến giữa thế Kỷ XX
(1900-1954), NXB TP Hồ Chí Minh, 1988 .
Về tiểu thuyết
Nam Bộ 1922-1945, phải nói đến tiểu thuyết của
Hồ Biểu Chánh v́ không những chiếm số lượng
nhiều nhất (1922-1943 , 41 cuốn tiểu thuyết ) mà
nội dung cũng vượt nhiều tác giả cùng thời
. Ông là nhà văn Nam Bộ nổi tiềng khắp toàn quốc
và là nhà tiểu thuyết Nam Bộ duy nhất được
giới thiệu trong bộ sách phê b́nh văn học Nhà
văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan .
Tiểu thuyết của
Hồ Biểu Chánh có khuynh hướng luân lư, kết cục
có hậu, thiện bao giờ cũng thắng ác.
Văn
b́nh dị tự nhiên, có khi trơn tuộc như lời
nói thường, nhưng cũng có nhiều đoạn tả
cảnh tả người khá linh hoạt và khắc họa
tính cách, tâm lư nhân vật tinh tế và sắc sảo .
Địa Chí Văn
Hóa Thành Phố Ḥ Chí Minh - Tập II - NXB TP Hồ Chí Minh, 1988
Hồ Biểu Chánh
có làm thơ làm báo, song trước hết là nhà tiểu thuyết.
Tác phẩm đầu tay là U T́nh Lục, một truyện
thơ dài 1.790 câu, viết năm 1909 xuất bản năm
1913 . Tuy nhằm chủ đích luân lư tác giả vẫn
để cho hai nhân vật chính, sống vào cuối thế
kỷ 19 được tự do luyến ái và có những
hành động táo bạo ngoài khuôn khổ lễ giáo
đánh dấu giai đoạn quá độ từ các truyện
Nôm sang tiểu thuyết mới ( Nguyễn Khuê - Luận
văn về Hồ Biểu Chánh )
Sau U T́nh Lục là
Ai làm được, cuốn tiểu thuyết văn xuôi
đầu tiên của HBC viết năm 1912 , nhuận sắc
năm 1922 . Từ đó ông viết đều đều
hơn 70 tác phẩm, gần chết vẫn c̣n viết tiểu
thuyết Hy Sinh ( dở dang ).
Các truyện của
HBC diễn ra ở Nam kỳ , khung cảnh có khi mở rộng
đến miền Trung (Bức thư hối hận ), miền
Bắc (Nặng gánh cang thường ).
Tiểu thuyết của
ông là những bức tranh gia đ́nh và xă hội miền Nam
đặc biệt là giữa hai cuộc thế chiến.
Về bức tranh
gia đ́nh, HBC mô tả hầu hết phong tục gia
đ́nh Việt Nam thời Pháp thuộc, sự xung khắc
giữa lớp người cũ và lớp người mới,
về nhiều vấn đề mà gay gắt hơn cả
là hôn nhân (quyền tuyệt đối của cha mẹ
trong việc dựng vợ gă chồng cho con). Hôn nhân vụ
lợi, bật đồng tín ngưỡng, trọng nam
khinh nữ, đa thê, tranh giành gia tài con vợ chánh con vợ
lẻ …Trong tiểu thuyết HBC cũng thấy tục
„nôm“ tức là thuê một chàng trai đứng ra hỏi
cưới một cộ gái đă lỡ chửa hoang (Nguyễn
Khuê - Luận văn về Hồ Biểu Chánh)
Về bức tranh
xă hội , HBC đưa vào tiểu thuyết nhiều hạng
người như ông phủ, ông huyện, hội đồng,
nghiệp chủ , hương chức, thanh niên trí thức
tân học, thầy thông thầy kư, gái điếm … Ông nói về
nông thôn nhiều hơn thành thị , về điền chủ
khoét đẽo tá điền, giựt ruộng mua vườn
của dân nghèo coi mạng người như cỏ rác.
HBC chỉ mô tả
về dân nghèo nông thôn và thành thị, nhưng không đặt
thành vấn đề chính trị xă hội. Ông không phải
là một nhà cải cách.
Dù sao mấy chục
quyển tiểu thuyết của HBC cũng tựa như
một cuốn phim xă hội Nam Kỳ giữa hai cuộc
chiến tranh thế giới một thứ sách tiểu bách
khoa ghi chép vô số những điều có thực mà người
sau cần biết. Giá trị tiểu thuyết của Hồ
Biểu Chánh chính là ở chỗ nầy.
Về bút pháp
văn chương HBC, B́nh Nguyên Lộc cho rằng văn
HBC không văn vẻ nhưng hay v́ đă viết theo ư nghĩ
của một người thường. Sơn Nam cho rằng
cái hay của HBC là ở chỗ „văn chương quê mùa“,
„văn chương không văn chương“.
Hồ
Biểu Chánh là một trong số những nhà văn viết
nhiều tiểu thuyết nhất xứ ta.
Tiến tŕnh
văn nghệ miền Nam, NXB An Giang, 1990.
Tiểu thuyết
HBC một thời đă làm mưa làm gió, không những ở
các thành phố mà người đọc ở các thôn ấp
xa xôi vẫn say mê đọc không biết chán.
Đây
là một bức tranh hiện thực đa dạng giúp bạn
đọc toàn quốc thấy rơ bộ mặt thực của
xă hội „miệt vườn“ Nam Bộ. Đó là tính cách đa
dạng, phong phú không những về chất lượng mà
nghệ thuật, ngôn từ, t́nh cảm tâm lư của mỗi
nhân vật trong sáng tác phẩm của ông.
Đọc lại tác phẩm của Hồ Biểu Chánh
(Lời nói đầu quyển Cha con nghĩa nặng - NXB
Tiền Giang tái bản)
Từ trước
đến nay tôi vẫn phân biệt Hồ Biểu Chánh nhà
văn với Hồ Văn Trung một quan lại. Giới
nghèo được ông trân trọng đăc biệt. Câu
chuyện nào của ông cũng hấp dẫn.
Tác
phẩm của HBC không thuộc hệ thống cách mạng,
nhưng về tính nhân bản th́ chắc chắn không thể
nào bị phủ nhận. Chừng đó thôi đă là
đáng trân trọng rồi. Càng lâu về sau. ông trở
thành nhà văn cổ điển của nền văn học
Việt Nam & chắc chắn không phải nhiều nhà
văn Việt Nam đương đại với chúng ta
sống mănh liệt và lâu bền được như vậy
.
Một vài cảm
nghĩ nhân đọc lại tiểu thuyết của Hồ
Biểu Chánh
.Trong quyển Cha con nghĩa nặng - NXB Tiền Giang - tái bản
Năm 1985, giới
văn học chúng ta đă quên không làm một việc nhiều
ư nghĩa: Kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhà văn Hồ
Biểu Chánh . . . Chúng ta đă làm nghèo đi cái gia tài văn
hóa vốn đốn đă không thật giàu có của dân tộc.
Hồ Biểu Chánh
đă viết 134 cuốn sách đa dạng về thể loại.
Tật cả đều thấm đậm sắc thái Nam
Bộ không thể lẫn với vùng quê nào khác…Ngay cả những
cuốn ông „Việt hóa“ tác phẩm nước ngoài.
Có
thể coi ông là văn của nông dân Nam Bộ, của ḷng
mong muốn xác lập một mặt bằng nhân ái cho cuộc
sống hằng ngày.
Những bước
đầu của báo chí, tiểu thuyết và thơ mới
(1865-1932). NXB TP Hồ Chí Minh, 1992.
„U t́nh lục“ - Ghi
tác giả là Hồ Văn Trung, truyện thơ của Hồ
Biểu Chánh. Câu chuyện t́nh giũa Lê Tấn Nhơn và Lâm
Cúc Hương. Cúc Hương thuật chuyện nàng bị
ép duyên, tỏ ư muốn nàng cùng Tấn Nhơn trốn
đi. Tấn Nhơn không ưng thuận.
Hồ Biểu Chánh
đă đổi mới loại truyện cổ điển
bằng cách chọn nhân vật trong xă hội Việt Nam ở
thời trước tác giả không lâu .
Về
phương diện văn học, mặc dầu thơ có
nhiều câu chững chạc, khá trau chuốt nhưng sự
mô phỏng quá sát sao một tác phẩm đă phổ biến
rộng khiến U T́nh Lục chưa vượt khỏi
giai đoạn sáng tác ấu trĩ.
Sự siêng năng:
Hồ Biểu Chánh làm công chức, mới về hưu hôm
trước th́ ngay hôm sau đă kê một cái bàn giấy ở
nhà ḿnh tại Vĩnh Hội để . . .viết văn .
..mỗi ngày hai buổi, y như khi c̣n làm công chức, không
bỏ phí một ngày nào,
HBC có bệnh
đau tim rất nặng &Người ông ốm yếu
gầy g̣, nhưng lúc nào cũng vui vẻ thung dung, không gấp
không hoăn.
Khi HBC về quê nhà ở
G̣ Công, không có một chủ nhật nào mà không có xe của
các chủ báo đua nhau xuống G̣ Công thăm ông và mua tác phẩm.
Măi đến lúc ông từ trần, trên bàn viết c̣n bản
thảo một tác phẩm viết dở dang .
Con
đường mang tên Hồ Biểu Chánh ở Phú Nhuận
đă từng tọa lạc ngôi nhà ông sống vào cuối
đời.
Vũ Tiến Quỳnh
tuyển chọn, trích dẫn, NXB Văn nghệ TP HCM, 1998.
Hội thảo khoa
học về nhà văn Hồ Biểu Chánh được
tổ chức lần đầu tiên tại Tiền Giang
vào hai ngày 17 và 18 - 11-1988.
Về mối quan hệ
giữa con người và tác phẩm Hồ Biểu Chánh:
Theo Gs Hoàng Như Mai, mấy ai đă hoàn thành một sự
nghiệp đồ sộ như Hồ Biểu Chánh. Nếu
không có cái thế của Hồ Văn Trung, chắc đâu Hồ
Biểu Chánh làm được một sự nghiệp
như thế.
Nên nói: Hồ Biểu
Chánh phục vụ Hồ Văn Trung hay Hồ Văn Trung
phục cụ Hồ Biểu Chá nh? Câu trả lời phải
căn cứ vào tác phẩm. Cách nói thứ hai đúng với
sự thật hơn. Công chúng trước kia và công chúng
ngày nay đón nhận nồng nhiệt các tác phẩm của
Hồ Biểu Chánh điều đó đủ đánh giá
cái hành bằng văn chương của Hồ Biểu
Chánh có giá trị tích cực như thế nào .
Về việc
đánh giá sự nghiệp văn chương của HBC:
Thái độ của
HBC là t́m cách dung ḥa cái mới và cái cũ, theo ông cái mới
và cái cũ đều có ưu điểm riêng của nó (Gs
Nguyễn Lộc ).
Cái mới và cái hay
của HBC là ông nói đạo lư đi kèm với nói chuyên
đời (TS Lê Ngọc Trà )
Hồ Biểu Chánh
khắc họa được nhiều khuôn mặt đầy
t́nh nhân ái của tầng lớp nông dân nghèo ( Nguyễn Ngọc
Thạch ).
Chính do chú ư mô tả
những biểu hiện bề ngoài nhiều hơn những
biến chuyển bên trong tâm hồn nhân vật mà nhân vật
của tác giả c̣n là người Nam Bộ và rơ là người
Nam bộ. Tiếp thu có chọn lọc nhũng tinh hoa củ
văn học phươg Tây, HBC đă góp phần khai sáng nền
văn học hiện đại và cách tân thể loại
tiểu thuyết.
GS Trần Văn
Giàu: Sách HBC được nhân dân tán thưởng và hay ở
chỗ nói lại những tiếng nói của dân, cái tấm
ḷng cùa dân , c̣n hay ở chỗ đạo đức, luân
lư.
©2006 hobieuchanh.com