Sau khi trích đăng phần báo chí của nhà nghiên cứu Huỳnh Aí Tòng chúng tôi nhận được thêm một số thông tin về báo chí Việt Nam của nhà biên khảo Nguyễn Vy Khanh. BBT

Sau đây là phần bình luận: (màu xanh là phần trích của Huỳnh Aí Tòng)

- Phan Yên Báo : Xuất bản năm 1868, do ông Diệp Văn Cương chủ trương biên tập. tài liệu lấy từ Huỳnh Aí Tòng có đặt nghi vấn.

"Phan Yên Báo (1898), thông tin nguyệt san, là tờ báo thứ hai do tư nhân xuất-bản, số 1 ra tháng 12 năm 1898 xuất-bản ở Gia-Định, ra đời được bảy số thì bị cấm lưu hành". Đây là tờ báo do chủ nhiệm Yên-Sa Diệp Văn Cương, một cựu du học sinh ở Alger (cùng Nguyễn Trọng Quản) sáng lập. Theo tiểu sử, ông DVC sanh năm 1860 hoặc 1862 (có thuyết 1876 thì phi lý vì quá nhỏ tuổi). Tháng 4-1886 DVC được Paul Bert mời ra Huế làm thông ngôn cho tòa Khâm sứ Huế và cuối năm này thì thay thế Trương Vĩnh Ký làm thầy dạy tiếng Pháp cho vua Đồng Khánh. Như vậy nghi vấn tờ báo chỉ xuất hiện năm 1898 có thể được chấp nhận hơn, vì chỉ ra được bảy số thì bị toàn quyền Paul Doumer ra sắc luật 30-12-1898 cấm lưu hành, sau loạt bài chống đối sự có mặt của người Pháp ở Việt Nam, nhất là bài “Đòn cân Archimède”. Phan Yên Báo là tờ báo đầu tiên trong lịch sử báo chí Việt Nam bị nhà cầm quyền cấm vì bài viết có tính cách chính trị. Mà trước đó ở đất thuộc địa Cochinchine vẫn được tự do ngôn luận và báo chí như ở mẫu quốc (đạo-luật 29-7-1881). Sắc luật 30-12-1898 buộc báo-chí Việt-Nam phải xin giấy phép trước và không được ra báo chính-trị". 

. Nhựt Trình Nam Kỳ: Tuần báo, xuất bản số đầu vào năm 1883.

"Nam Kỳ (phụ đề “Nhựt trình mỗi tuần lể in một lần nhằm ngày thứ Năm”) xuất-bản số đầu ra là ngày 21-10-1897 (xem phóng bản Nam Kỳ năm thứ nhứt, số 1 ghi ra ngày thứ Năm 21 octobre 1897, ghi cả ngày âm-lịch Ngày 26 tháng Chín năm Đinh-Dậu). Huỳnh Văn Tòng và một số nhà nghiên cứu ghi nhận tờ Nhựt trình Nam-Kỳ này xuất-bản vào năm 1883 là không đúng (HVT, LSBCVN... 1973, tr. 56). Báo này đăng các tin tức công vụ, thông báo, và các bài viết, bài dịch của Trương Vĩnh Ký, Trương Minh Ký, Diệp Văn Cương, …

Nam Kỳ là tờ báo viết bằng chữ quốc-ngữ. Giám đốc (directeur) là ông A. Schreiner, “Một xấp giá một cắc bạc” tức giá 5 đồng cho Nam-kỳ, Bắc-kỳ, Cao-Mên, Lào, ngoài ra 6 đồng cho Langsa và Ngoại-quấc, với các lời rao: “Ai muốn mua, hay là muốn in việc chi vào nhựt-trình nầy thì phải gởi bạc cho ông A. Schreiner Directeur du Nam-kỳ, 53, rue National, SAIGON”, “Ai muốn in việc chi thời phải do sở nhựt-trình, hai đàng tùy thích mà định lấy giá cả”, “Mua nhựt-trình Nam Kỳ thời phải mua cho đủ một năm”.

Trong “Lời cùng các người coi nhựt trình ta” mà chúng tôi ghi lại nguyên văn không sửa dấu và chữ dùng của ngày nay, cho biết: “Làm nhựt trình hôm nay gọi là nhựt trình Nam Kỳ, để cho ai nấy coi chung; ấy là điều chúng ta muốn làm cho người Annam rõ biết sự Nhà nước cùng các quan trên nghị định nhiều việc là vì lẽ gì; nếu cắt nghĩa không rõ thì sẽ sinh ra điều lầm lạc, khó hiểu.

Chúng ta cũng có ý muốn làm cho người Annam hiểu biết các nước ở chung quanh mình, cho biết chánh sự, phong tục cùng sự các nước ấy giao thông cùng nước Langsa thể nào, chúng ta cũng có ý binh vực các đều lợi ích cho dân bổn-quấc, làm cho người bổn-quấc hiểu biết sự thể mình ra làm sao, làm cho người bổn-quấc hiểu biết về sự lợi ích riêng ngoài, làm cho các kẻ ấy đặng nhớ.

Trong nhựt trình Nam Kỳ nầy chẳng những là chúng ta đem những đều dạy bảo người Annam, chẳng những là chúng ta đem những đều nói về việc Nhà nước, về việc làng xả ở tại cỏi Đông-Dương, mà chúng ta lại còn đem những chuyện các nước ở gần, như là nước Trung-Quấc, Nhựt-Bổn, Lữ-Tống, các thuộc địa Hồng Mao ở bên Thiên-Trước, cùng nước Xiêm, vân vân...

Nhựt trình Nam Kỳ cũng làm như các nhựt trình khác, nghĩa là cũng chừa khoản chừa hàng cho ai nấy được thế đem những đều mình muốn nói, những văn thơ vảng lai các người có chịu tiền khấng gỡi cho mình.

Về việc chữ nghĩa thì dùng những tiếng tầm thường, không dùng những tiếng cao kỳ, dân sự ít hiểu. Chúng ta có ý nói về đều này, là vì nhựt trình Nam Kỳ thì là để mà rao báo những chuyện có ích cho mọi người đều hiểu, không phải là chuyện cao xa đễ cho một ít người thông minh hiểu biết mà thôi. Những người Annam hay chữ nghĩa đã thông hiểu ý tứ chúng ta, thì biết việc rõ ràng, chẳng câu chấp sự chúng ta dùng những tiếng tầm thường, vì các người ấy đã biết là việc làm ích chung cho mỗi một người ...”(trang 1).

Các số báo đầu mà chúng tôi có được, mỗi số gồm 16 trang, ngoài bài vở sáng tác, biên khảo còn đăng các nghị định (Công vụ), tin tức trong nước (Cỏi nội tân văn, Hạt nội tạp vụ, Đông Dương chư hạt, Nam-kỳ các hạt), tin quốc tế (Ngoại quốc tân văn). Trong 3 số đầu có bài viết của các tác-giả như Sĩ Tải Trương Vĩnh Ký (Trái đất, số 1), Thế Tải Trương Minh Ký (Loài người ta, số 2), Diệp Văn Cương (Nông vụ, số 1), Huỳnh Tịnh Paulus Của (Chuyện tiếu đàm, Chuyện giải buồn), ...

Phần còn lại là các quảng cáo của các lương y, bác sĩ, nhà in, nhà sách, nhà thuốc, các tiệm bán áo quần, súng đạn, nhạc cụ, bút mực, sách báo mới cũ, ... Trên báo này vào thời cuối thế kỷ XIX đã có nỗ lực phiên dịch các tên riêng và địa lý, nhiều từ khác với sự sử dụng sau này từ tờ tạp-chí Nam Phong cho đến thời Việt-Nam Cộng-Hòa và cộng-sản Hà-nội".

Nam Kỳ 21-10-1897

- . Trung Lập Báo : Do Phi Vân Trần Văn Chim tác giả Ðồng Quê làm chủ bút.

Trung Lập Báo: nhật báo thông tin và thời sự, chủ-nhiệm Henri de Lachevrotière, chủ-bút Lương Khắc Ninh, số 1 ngày 16-1-1924 số cuối 30-5-1933. Lỗi thứ 2 là Phi vân nếu là tác-giả Ðồng Quê, thì tên Lâm Thế Nhơn và sanh năm 1918, từ 1940 mới ra đời viết báo.